To, że różnorodność biologiczna, nie tylko w Polsce czy Europie, a także na świecie, jest zagrożona nie ulega żadnym wątpliwościom.

Przygotowaliśmy dla Was krótki materiał, w którym identyfikujemy przyczyny tego stanu.

Na początek przedstawiamy kilka liczb, które obrazują skalę problemu.1

  • 75% powierzchni lądów na Ziemi jest znacząco przekształcona przez człowieka.1
  • 66% wszystkich oceanów uległo zmianie pod wpływem człowieka, z czego 40% w stopniu znacznym.1
  • 85% obszarów podmokłych na Ziemi zostało już utraconych.1
  • Ok. 50% raf koralowych zostało utraconych od lat 70. XIX wieku, a proces ten przyśpiesza w ostatnich trzech dziesięcioleciach wskutek ocieplenia i zakwaszenia wód morskich.1
  • Ok. 1 milion gatunków roślin i zwierząt jest obecnie zagrożonych wymarciem.1
  • 680 gatunków kręgowców zostało wytępionych lub wymarło na świecie od roku 1500 wskutek ludzkiej działalności – a najnowsze przykłady to żółw słoniowy z wyspy Pinta na Galapagos; w ciągu najbliższych 10 lat z Ziemi mogą zniknąć tygrysy, nosorożce, słonie czy orangutany.1
  • 36 gatunków zwierząt wymarło w Polsce (w tym 14 kręgowców np. tur, tarpan, suseł moręgowany), 147 kolejnych jest zagrożonych wyginięciem (z czego 89 z nich krytycznie).2
  • 124 gatunki roślin wymarły w Polsce w ciągu ostatnich 200 lat, a kolejne 133 gatunki roślin naczyniowych i 137 gatunków mchów są uważane za zagrożone.2
  • O 84% zmniejszyła się od 1970 roku liczebność kręgowców słodkowodnych, kręgowców lądowych o 40%, a kręgowców morskich o 35%.1
  • Pozostało 68% terenu porośniętego lasem w epoce przedindustrialnej. Co roku tracimy obszar lasów tropikalnych odpowiadający Grecji.3
  • Ponad 75% odmian roślin użytkowych i 1000 ras zwierząt gospodarskich wyginęło w XX wieku; dzisiaj 70% potrzeb żywieniowych świata jest zaspakajane w oparciu o zaledwie 12 odmian roślin i 5 ras zwierząt gospodarskich.2
  • Tempo wymierania gatunków jest obecnie setki razy większe niż średnia z ostatnich 10 milionów lat i jest skutkiem naszej działalności.1

Jakie są powody utraty bioróżnorodności ?

Fot. Erich Westendarp z Pixabay

Bezpośrednie użytkowanie gruntów

Bezpośrednie użytkowanie gruntów przez człowieka jest w skali globalnej czynnikiem o największym wpływie na ekosystemy lądowe i słodkowodne, a bezpośrednia eksploatacja ryb i owoców morza ma największy wpływ na oceany.1

Podstawowym problemem jest poszerzanie areału rolniczego kosztem naturalnych ekosystemów. W naszym kraju rzadko prowadzi to do utraty terenów leśnych, ale jak wiemy jest to wielki problem w Brazylii czy innych krajach gdzie tropikalna dżungla jest wycinana pod uprawy przemysłowe – palm olejowych czy soi. U nas duże znaczenie ma natomiast rozwój rolnictwa wielkoobszarowego oraz mechanizacja i intensyfikacja rolnictwa. Prowadzi ona do pogorszenia warunków siedliskowych dla tzw. łąkowo-pastwiskowych gatunków ptaków, efektem czego jest znaczne zmniejszenie ich liczebności. Koszona intensywnie trawa jest jednolita, a przez to uboższa w miejsca dające schronienie przed drapieżnikami. Ponadto zwiększona intensywność koszenia i rozjeżdżanie przez maszyny niszczy gniazda, a przede wszystkim zabija młode i niedoświadczone ptaki. Skutkiem intensyfikacji użytkowania łąk i pastwisk jest także pośrednio zmniejszenie obfitości i dostępności bezkręgowców, którymi odżywiają się ptaki. Natomiast tradycyjny wypas bydła, zwłaszcza starych, rodzimych ras, stwarza dogodne warunki dla ptaków łąkowo-pastwiskowych oraz zwiększa bioróżnorodność ich siedlisk.4 W Wielkiej Brytanii stwierdzono istotną utratę bioróżnorodności terenów rolniczych w ciągu ostatnich 50 lat. 67% z 333 gatunków roślin i zwierząt związanych z ekosystemami rolnymi była zagrożona wyginięciem, gównie z powodu intensyfikacji rolnictwa (UK National Ecosystem Assessment 2011)5.

Intensyfikacja upraw prowadzi także do likwidacji różnych użytków ekologicznych: rowów, stert kamieni, oczek wodnych, żywopłotów, miedz czy zarośli i zadrzewień śródpolnych (Boller et al. 2004; Dąbrowski i Wysocki 2009). Miejsca te mają duże znaczenie dla różnorodności biologicznej krajobrazu rolniczego. Są to miniostoje roślin, zwierząt i grzybów. Stanowią one środowisko korzystnie kontrastujące z polami. Roślinność zadrzewień śródpolnych tworzy 3–4-warstwowy układ. Gniazduje w nich wiele ptaków o wysokim priorytecie ochronnym. Już po 6–8 lat od powstania takich zadrzewień znacznie wzbogacają one awifaunę terenów rolniczych.6 Efektywność różnych użytków ekologicznych w utrzymaniu różnorodności flory i fauny zależy od ich ciągłości w czasie i przestrzeni oraz powiązania z innymi elementami infrastruktury ekologicznej zlokalizowanymi poza gospodarstwem.7

Innym efektem intensyfikacji rolnictwa jest zaniku licznych kiedyś, dzikich roślin towarzyszących uprawom, z których najbardziej znamy maki i bławatki, ale ich lista jest dużo dłuższa (Tryjanowski i in. 2011). Te piękne i nadające swoisty koloryt krajobrazom wiejskim rośliny giną w całej Europie, mimo że w 1995 r. Stały Komitet Konwencji Berneńskiej wydał Rekomendację 44/95, w której zwrócił uwagę na ich wielkie zagrożenie. Szkodliwe dla zachowania różnorodności biologicznej jest także zaniechanie tradycyjnego łąkarstwa, sprzyjające sukcesji drzew i krzewów na wcześniej bogate florystycznie łąki.2

Jednocześnie następuje spadek powierzchni biologicznie czynnej spowodowany m.in. rozwojem przemysłu, rozbudową miast, zwłaszcza ekspansją niskiej, rozproszonej zabudowy w strefach podmiejskich wraz z jej infrastrukturą: drogami, ogrodzeniami, pawilonami handlowymi i usługowymi (Kozłowski 2006). Poza ograniczeniem powierzchni przyrodniczej powoduje to fragmentacja ekosystemów (Żelazo 2002; Jędrzejewski i in. 2004). Inwestycje liniowe powodują straty naturalnych siedlisk oraz zmianę ich roli w otoczeniu. Korytarze transportowe, drogowe i kolejowe, związane z nimi zakłócenia i zagrożenia prowadzą do obniżenia jakości siedliska, a w konsekwencji do spadku liczby zwierząt przystępujących do rozrodu lub unikania tych miejsc.

Dużym problemem jest osuszanie mokradeł, likwidacja oczek wodnych oraz zabudowa dolin rzecznych. W Polsce, np. na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim osuszono ok. 70% torfowisk, wskutek czego kilka rzadkich i reliktowych gatunków roślin zanikło, kilkanaście przetrwało na szczątkowych stanowiskach, a liczebność populacji pozostałych spadła o ok. 90%. Odwodnienia doprowadziły do zniszczenia ok. 90% roślinności torfotwórczej na Pomorzu, do zaniku ponad 8,5 tys. mokradeł w Wielkopolsce, z ich specyficzną florą i fauną, a w skali kraju – do ogromnego zubożenia różnorodności biologicznej związanej z tym siedliskiem (Herbich 2004). W krajobrazach rolniczych wodne i bagienne ekosystemy zajmują niewielkie powierzchnie. Pomimo tego mają ogromne znaczenie w podnoszeniu bioróżnorodności całego krajobrazu. W wielu przypadkach są na tych terenach jedynymi miejscami z zachowanymi fragmentami naturalnej szaty roślinnej, która składa się prawie wyłącznie z gatunków rodzimych (roślinność wodna, szuwary, zabagnione łąki, skrawki lasów łęgowych i olsów). Ochrona tych ekosystemów przed inwazjami obcych gatunków jest konieczna dla zachowania wysokiej bioróżnorodności w całym krajobrazie.8

Fot. Goran Horvat z Pixabay

Zmiana klimatu

Zmiany klimatu, choć na razie mają mniejszy wpływ na spadek bioróżnorodności, to jednak ich znaczenie stale rośnie. Skutki tego zjawiska mogą być dla przyrody katastrofalne. Na podstawie modeli zmian klimatycznych ornitolodzy przewidują, np., że do końca XXI wieku zasięgi większości europejskich ptaków przesuną się o ponad tysiąc kilometrów na północny wschód, różnorodność gatunkowa awifauny zmaleje nawet o 40%, zagrożenie dotknie 25% gatunków, a zasięg wielu innych skurczy się o połowę. Zmieniają się terminy ptasich wędrówek i okresy przystępowania do lęgów. Co więcej, w konsekwencji ocieplenia klimatu np. ptaki owadożerne mają coraz większe trudności ze zdobyciem larw stanowiących ich pokarm, które znacznie szybciej się rozwijają.2

Najbardziej widoczne zagrożenia związane z roślinami inwazyjnymi występują na zachodzie i południu Polski. Jednak w ciągu ostatnich kilkunastu lat, obserwuje się ich stopniową ekspansję także w Polsce wschodniej a w związku z ocieplaniem klimatu należy się spodziewać, że proces ten będzie się nasilał. Na Suwalszczyźnie, istotnym czynnikiem hamującym inwazje gatunków obcych był ostry klimat regionu.8

Fot. jwvein z Pixabay

Zanieczyszczenie

Zanieczyszczenia, podobnie jak zmiany klimatu stale zyskują na znaczeniu.1 Wciąż duża masa odpadów deponowana jest u nas na składowiskach lub nielegalnych dzikich wysypiskach. Są one zagrożeniem dla różnorodności biologicznej w otaczających ekosystemach. Drobne plastikowe przedmioty i torebki foliowe mogą zostać omyłkowo potraktowane przez zwierzęta jako pokarm i doprowadzić do ich śmierci. Szczególnie niebezpieczne wydają się być pod tym względem odpady opakowaniowe po napojach: plastikowe i szklane butelki, aluminiowe puszki itp.9 Stanowią one pułapkę, do której wchodzą i nie mogąc się wydostać, giną bezkręgowce, a czasem i małe kręgowce (Skłodowski 2004, Sieja 2006, Skłodowski i Podściański 2004). Ponadto odpady, zwłaszcza przemysłowe, mogą powodować bezpośrednie przenikanie toksyn do gleby i wód gruntowych (Brach i Wiśniewski 2012). Do szczególnie niebezpiecznych dla środowiska zanieczyszczeń, które mogą pochodzić ze składowisk, należą metale ciężkie i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Emitowane zanieczyszczenia mogą wpływać szczególnie niekorzystnie na środowisko glebowe. W dalszej konsekwencji skażenia te mogą doprowadzić do zaburzenia homeostazy gleby (Domska i Warechowska 2009, Dobrzańska i in. 2012, Frączek i in. 2014, Zhang i in. 2016).

Fot. Willfried Wende z Pixabay

Rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcego pochodzenia

Rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcego pochodzenia.1 Inwazje są skutkiem masowego w naszych czasach przenoszenia i zawlekania obcych gatunków poza ich naturalne zasięgi. Różne formy ekspansji występowały w przyrodzie zawsze, ich częstość i zasięg wzrastała jednak wraz z różnorodnością sposobów działalności człowieka. Rozwój rolnictwa, a następnie komunikacji i transportu spowodował całkowicie niekontrolowaną wymianę gatunków pomiędzy regionami geograficznymi oraz rozdzielonymi od dawna kontynentami. Gatunki inwazyjne wnikają gwałtownie do ekosystemów naturalnych i eliminują z nich gatunki rodzime (Głowaciński i in. 2011; Tokarska-Guzik 2012). Gatunki te wpływają też negatywnie na funkcjonowanie ekosystemów poprzez konkurencję, drapieżnictwo, przekazywanie patogenów oraz zakłócanie innych relacji ekologicznych. Zjawisko to odgrywa obecnie coraz większą rolę w zanikaniu bioróżnorodności. Ma też znaczenie dla gospodarki i komfortu życia ludzi. Jedną z najgorszych na świecie roślin inwazyjnych jest występujący w Polsce rdestowiec ostrokończysty. Jest gatunkiem rodzimym dla wschodniej Azji. Rozprzestrzenił się jednak szeroko w Europie, Kanadzie, USA, Nowej Zelandii i Australii. Do Europy sprowadzono go jako roślinę ozdobną w 1823 roku. Obecnie jego inwazje powodują zmiany w środowisku i ogromne straty w różnorodności roślin i zwierząt a także straty ekonomiczne. Opanowuje doliny rzeczne i tworzy w nich zwarte jednogatunkowe płaty, w których żadnych szans na przetrwanie nie mają składniki dawnych rodzimych fitocenoz. Innym przykładem jest barszcz Sosnowskiego, który osiąga u nas 5 m wysokości i jest toksyczny dla ludzi i zwierząt, choć w rejonie ojczystego dla niego Kaukazu dorasta tylko do 1,5 m wysokości.8

Fot. Barszcz Sosnowskiego, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Heracleum_mantegazzianum_05-2.jpg#/media/File:Heracleum_mantegazzianum_05-2.jpg

Przypisy:

  1. GLOBAL ASSESSMENT REPORT ON BIODIVERSITY AND ECOSYSTEM SERVICES, Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES), 2019, https://ipbes.net/global-assessment
  2. Ewa Symonides; Różnorodność biologiczna Polski – jej stan zagrożenia i prawno-organizacyjne aspekty ochrony; 2014; https://bibliotekanauki.pl/articles/465204
  3. Działania w obronie interesów natury. Kompendium informacyjne. Utrata bioróżnorodności, ochrona przyrody i strategia Unii Europejskiej poświęcona naturze; https://mb.cision.com/Public/19870/3209861/813cd162e0190d09.pdf
  4. Witold Chabuz, Grzegorz Grzywaczewski, Anna Rysiak, Szymon Cios, Grzegorz Podolak, Zygmunt Litwińczuk; Wpływ wypasu lokalnych ras bydła na różnorodność biologiczną łąk i pastwisk Polesia Lubelskiego; 2012; https://www.researchgate.net/publication/281845796_Wplyw_wypasu_lokalnych_ras_bydla_na_roznorodnosc_biologiczna_lak_i_pastwisk_Polesia_Lubelskiego
  5. Dr hab. Beata Feledyn-Szewczyk; Wpływ systemów produkcji rolnej na biorónorodność i świadczenia ekosystemowe; [w]: Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (czasopismo); 2014: t. 24; s. 11 -30.
  6. dr hab. Krzysztof Kujawa, Anna Kujawa, Maria Oleszczuk, Dariusz Sobczyk; Nieocenione zadrzewienia śródpolne; [w]: ACADEMIA-magazyn Polskiej Akademii Nauk; 2019; https://journals.pan.pl/Content/114848/PDF/9_Las_Nieocenione.pdf.
  7. Dąbrowski Z. T., Wysocki Cz.; Potrzeba działań interdyscyplinarnych w ocenie znaczenia użytków ekologicznych i infrastruktury ekologicznej dla proekologicznej ochrony roślin; (2009); Progress in Plant Protection/ Postępy w Ochronie Roślin 49(3): 973-981.
  8. Hanna Gołdyn, Artur Golis; Inwazje roślin – przyczyny, przebieg i skutki; http://www.isrl.poznan.pl/ekologia/images/baza_wiedzy/publikacje/5._INWAZJE_RO%C5%9ALIN__PRZYCZYNY_PRZEBIEG_I_SKUTKI.pdf
  9. Mariola Krempa, Natalia Miazga, Mariola Garczyńska, Grzegorz Pączka; Gospodarowanie odpadami a różnorodność biologiczna; 2018; https://www.researchgate.net/publication/323403304_Gospodarowanie_odpadami_a_roznorodnosc_biologiczna

Opracował: Jerzy Biderman, maj 2022 r.

Fotografia tytułowa: Erich Westendarp z Pixabay