Parki narodowe tworzy się w miejscach, na których człowiek nie odcisnął swego piętna lub jego działalność tylko nieznacznie zmieniła środowisko i krajobraz. Tak jak muzea i galerie chronią zabytki kultury, tak parki narodowe sprawują pieczę nad dziedzictwem przyrodniczym — bardzo wartościowym, a zarazem delikatnym i narażonym na wiele zagrożeń.
Najstarszy na świecie
Idea ta zrodziła się w Stanach Zjednoczonych, w drugiej połowie XIX wieku — czasach poszukiwaczy złota i innych kopalin, nastawionych na bezlitosną eksploatację natury. W 1871 r. w Góry Skaliste wyruszyła ekspedycja kierowana przez geologa Ferdinanda Haydena. Urzeczony tamtejszą przyrodą, w sprawozdaniu z wyprawy adresowanym do prezydenta Stanów Zjednoczonych, zaproponował objęcie krainy Yellowstone ochroną przed jakąkolwiek eksploatacją na 99 lat. Postulował też utworzenie „parku dla zdrowia i radości całego narodu”. W 1872 r Kongres1 uchwalił ustawę o utworzeniu Parku Narodowego Yellowstone. Zakazano osiedlania się, jakichkolwiek prac górniczych i pozyskiwania minerałów, wyrębu drewna, polowania oraz połowu ryb. Na straży parku stanęło wojsko, którego rolę dopiero po 47 latach przejęła, specjalnie powołana w tym celu, służba parków narodowych. Park Narodowy Yellowstone istnieje do dziś i jest jednym z najsłynniejszych, i najchętniej odwiedzanych tego typu obiektów na świecie. Rozciąga się pomiędzy wulkanicznymi płaskowyżami stanów Wyoming i Montana. Park słynie z licznych gejzerów, gorących źródeł, jezior i rzek poprzegradzanych wodospadami. W 1978 roku został wpisany na listę światowego dziedzictwa kultury i przyrody UNESCO.
Pierwszy w Europie
Pierwszy park narodowy w Europie — szwedzki Sareks Nationalpark — powstał w 1909 roku. Leży w północnej części Gór Skandynawskich i jest jednym z najbardziej górzystych parków narodowych na starym kontynencie. Na jego terenie znajduje się ponad 200 szczytów sięgających powyżej 1800 m n.p.m. i niemal setka lodowców. Do dziś pozostał dziki i bardzo trudno dostępny. By ograniczyć presję ze strony ludzi, nie ma tam infrastruktury turystycznej, a zaledwie kilka wytyczonych szlaków prowadzi wzdłuż zewnętrznych granic parku. W Polsce pierwsze parki narodowe powstały w latach 30. XX wieku. W roku 1932 utworzono kolejno Pieniński i Białowieski Park Narodowy, choć pierwsze fragmenty dzisiejszego Białowieskiego Parku Narodowego objęto ochroną rezerwatowa już w grudniu 1921 roku. Od tego czasu w Europie utworzono ponad 300 parków narodowych, chroniących najcenniejsze przyrodniczo obszary na starym kontynencie.
Polskie Parki Narodowe
W Polsce istnieją 23 obiekty tej rangi, które zostały utworzone na obszarach wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi i kulturowymi. Od ponad 90 lat stanowią najważniejszy element systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego. Na ściśle określonym obszarze parku narodowego, który zgodnie z obowiązującym prawem nie może być mniejszy niż 10 km2 (1000 ha), ochronie podlega cała przyroda ożywiona i nieożywiona — zwierzęta, rośliny, grzyby, ekosystemy i ich wzajemne oddziaływania, gleba, stosunki wodne, a także krajobraz. Dbają o to pracownicy polskich parków narodowych – specjaliści wielu dziedzin, których zadaniem jest ochrona zasobów przyrodniczych, prowadzenie badań naukowych, a także edukacja oraz udostępnianie chronionego w parkach dziedzictwa. Ochrona przyrody przybiera tu różną postać. Na większości obszarów parków narodowych prowadzona jest ochrona czynna, polegająca na odtwarzaniu przekształconych ekosystemów2 lub podtrzymywaniu istnienia siedlisk3 oraz gatunków, które nie przetrwałyby bez wsparcia człowieka. I tak, aby zachować górskie polany w Gorczańskim Parku Narodowym, konieczne jest prowadzenie wypasu owiec lub ich koszenie. Podobnie jest w przypadku podmokłych łąk w Biebrzańskim Parku Narodowym. Ekosystemy te powstały w wyniku współdziałania ze sobą zjawisk naturalnych (klimatu i procesów geologicznych) oraz ekstensywnej4 gospodarki człowieka. Bagienne łąki i turzycowiska5, tak jak gorczańskie hale, wymagają koszenia i wypasu. W przeciwnym wypadku przestaną istnieć, a ich miejsce zajmą zakrzaczenia i lasy złożone z wierzb, brzóz i osik, co spowoduje zanikanie siedlisk ptaków typowych dla terenów otwartych. W środowisku nie zmienionym przez człowieka, działania ochronne mają charakter bierny i polegają na wytyczeniu obszarów ochrony ścisłej, gdzie nie podejmuje się żadnych działań. Tu natura rządzi się własnymi prawami, a ochronie podlegają naturalnie przebiegające procesy przyrodnicze. Takie miejsce możemy zobaczyć w Białowieskim Parku Narodowym, w Obrębie Ochronnym Orłówka. Rośnie tu las naturalny, czyli taki, który nie został posadzony przez człowieka i trwa nieprzerwanie od tysięcy lat bez jego ingerencji. Białowieski Park Narodowy powołany został właśnie w celu zachowania naturalnych fragmentów puszczy, jaka kiedyś pokrywała większość nizinnych terenów Europy. Jest jednym z dwóch polskich obiektów przyrodniczych wpisanych na listę światowego dziedzictwa ludzkości UNESCO. Drugi to pierwotne6 lasy bukowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym — kompleksy leśne na zboczach Połoniny Wetlińskiej, Smereka, w dolinie Terebowca, Górnej Solinki i Wołosatki.
Chronić więcej
Parki narodowe zajmują zaledwie 1% powierzchni Polski. Dla porównania w Norwegii jest 36 parków narodowych, obejmujących 6,3% powierzchni kraju, we Francji parki narodowe zajmują 9,5%, a na Islandii 12% powierzchni. Co więcej od ponad 20 lat nie powstał w Polsce żaden nowy park narodowy. A szkoda, bo mamy wiele miejsc, które zasługują na objęcie ich skuteczną ochroną, jak np. Pojezierze Mazurskie, dolina Dolnej Odry, Puszcze Knyszyńska, Borecka i Romincka, Pogórze Przemyskie czy środkowa Wisła — największa nieuregulowana rzeka w Europie. Jest to tym bardziej ważne dziś, gdy coraz bardziej odczuwamy negatywne skutki globalnych kryzysów: utratę różnorodności biologicznej i zmiany klimatu. Polskę coraz częściej nawiedzają długotrwałe susze, gwałtowne deszcze, powodzie, podtopienia, obniżenie poziomu wód gruntowych, degradacja siedlisk i ekosystemów, wzmożona erozja czy rozprzestrzenianie gatunków obcych. Ochrona i odbudowa ekosystemów przyczyniają się do łagodzenia zmian klimatu i dostosowywania się do nich, a także do zachowania różnorodności biologicznej.
Warto zobaczyć
Pobyt w parku narodowym to okazja, aby odpocząć na łonie natury i poznać najciekawsze przyrodniczo miejsca w Polsce. Mimo, że relatywnie niewielkie, polskie parki narodowe są niezwykle zróżnicowane — ciągną się od pasa nadmorskiego, przez pojezierza i niziny, aż do gór na południu Polski. Na ich terenie dopuszcza się turystykę i uprawianie sportu — wyznaczone są szlaki: piesze, rowerowe, konne, kajakowe, trasy narciarskie i wspinaczkowe. Parki udostępniają także ośrodki dydaktyczne i muzea przyrodnicze. Aby zapobiec negatywnemu oddziaływaniu na przyrodę, zwiedzanie parków narodowych podlega szczególnym ograniczeniom. Ruch turystyczny odbywa się tylko w wyznaczonych obszarach i wyłącznie po oznakowanych szlakach i ścieżkach edukacyjnych. Za wstęp do niektórych parków pobierana jest opłata , z której pokrywa się część kosztów związanych z utrzymaniem infrastruktury turystycznej czy utrzymaniem porządku. W polskich parkach narodowych prowadzi się też wiele badań naukowych i programów badawczych. Parki odgrywają też istotną rolę w edukacji ekologicznej . Spośród 23 polskich parków narodowych aż 16 prowadzi nowoczesne, multimedialne muzea i ośrodki edukacyjne. Można w nich posłuchać odgłosów lasu i obejrzeć nagrania zwierząt w naturalnym środowisku, a także wziąć udział w różnego rodzaju zajęciach, warsztatach i grach. Wykwalifikowani edukatorzy i przewodnicy prowadzą także zajęcia w terenie – na szlakach i ścieżkach edukacyjnych. Można się na nich dowiedzieć czym różni się świerk od jodły i sosny, jak wygląda liść jesionu i dębu albo jaki ptak rozrzuca po lesie szyszki. Parki narodowe prowadzą także zajęcia związane z tradycją i kulturą lokalnych społeczności.
Autor: Krzysztof Rydel, kwiecień 2024 r.
Przypisy
- Kongres – dwuizbowy parlament Stanów Zjednoczonych (ang. United States Congress) ↩︎
- Fragment przyrody, którą tworzą zespół współzależnych od siebie organizmów (roślin, grzybów i zwierząt), oraz przestrzeń fizyczna zajmowana przez te organizmy. Las, jezioro lub łąka to przykłady ekosystemów. ↩︎
- Siedlisko to zespół czynników klimatyczno-glebowych (np. rodzaj i ukształtowanie powierzchni terenu, temperatura, ilość i rodzaj opadów, rodzaj gleby) które panują w określonym miejscu, wpływających na rozwój poszczególnych organizmów, ich populacje lub całą biocenozę. Siedlisko określa warunki istnienia zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi gatunków grzybów i zwierząt. Siedlisko danego gatunku to przestrzeń, w której ten gatunek występuje. ↩︎
- Ekstensywny – przeciwieństwo intensywnego, zachodzący z małym natężeniem. W przypadku uprawy i hodowli to tradycyjne metody, stosowane od tysięcy lat, bez użycia maszyn i nawozów sztucznych. ↩︎
- Turzycowisko – zbiorowisko roślinne zdominowane przez turzyce, rodzaj bylin odgrywających istotną rolę w wielu ekosystemach, zwłaszcza na terenach podmokłych, w murawach wysokogórskich i w tundrze. ↩︎
- Las pierwotny – las (ekosystem leśny) który nie został poddany bezpośrednim lub pośrednim modyfikacjom ze strony człowieka. Lasy pierwotne cechują się znaczną odpornością biologiczną, bioróżnorodnością i tolerancją, a ich odtwarzanie odbywa na skutek naturalnej sukcesji. ↩︎
Fotografia tytułowa: Arek Socha z Pixabay
Przejdź do opisów polskich parków narodowych:
/fundacjabos
