Wybrane zagrożone gatunki

Zagrożonych gatunków jest wiele, nie wszystkie są jednak zagrożone w tym samym stopniu. Przedstawiamy wybrane gatunki z czerwonych list gatunków zagrożonych – zwierząt, roślin oraz grzybów:

• Modraszek orion
• Morświn zwyczajny
• Głuszec zwyczajny
• Wąż Eskulapa
• Perłoródka rzeczna
• Gęsiówka uszkowata
• Małozorek zielony

Modraszek orion

Modraszek orion (Scolitantides orion Pall) to gatunek motyla, którego naturalnym siedliskiem są murawy kserotermiczne, czyli zbiorowiska trawiaste suche stale lub okresowo (ryc. 1). W Polsce swoje siedliska ma w Kazimierskim Parku Krajobrazowym². Jest to gatunek, który rocznie występuje w dwóch pokoleniach. Pierwsze od końca kwietnia do początku czerwca, a kolejne od lipca do sierpnia³. Życie modraszka oriona uwarunkowane jest wejściem w interakcje z mrówkami z rodzaju Lasius i/lub Componotus oraz występowaniem rośliny żywicielskiej z rodzaju rozchodnik, a szczególnie – rozchodnika wielkiego (ryc. 2.)^4,5. Na tych rodzajach roślin samice motyla składają jaja. Z jaj wykluwają się gąsienice, których ciała wytwarzają substancje wabiące mrówki⁶. Jeśli zostaną zaadaptowane przez mrówki trafiają do mrowisk, w których następuje ich przepoczwarzenie.

Populacja modraszka oriona zmniejsza się w Polsce na skutek zanikania siedlisk ze względu na działalność antropogeniczną oraz sukcesję roślinną, czyli proces zmiany składu gatunkowego danego zbiorowiska⁶. Motyle te są chronione poprzez objęcie ochroną obszarową muraw kserotermicznych, które są ich naturalnym siedliskiem. Podejmowane są również działania w zakresie ochrony czynnej – koszenie muraw kserotermicznych oraz restytucja⁴. Koszenie muraw ma na celu zapobieganie sukcesji roślinnej. Czynność ta odbywa się przed rozpoczęciem cyklu życiowego modraszki oriona. Celem restytucji, czyli różnego rodzaju działań ochroniarskich jest przywrócenie modraszki oriona do środowiska jego naturalnego występowania w miejsca, w których żył w Polsce historycznie⁴.

Morświn zwyczajny

Morświn zwyczajny (Phocoena phocoena) to gatunek ssaka występujący w wodach chłodnych i umiarkowanych półkuli północnej⁷. W granicach Polski żyje w Zatoce Gdańskiej i Puckiej⁷. Jest to populacja bałtycka⁸. Morświny zwyczajne są zwierzętami skrytymi, żyjącymi z reguły w grupach liczących 2-3 osobniki lub samotnie. Długość życia morświnów w morzach europejskich, zatem i populacji bałtyckiej wynosi maksymalnie 15 lat⁹. Żerują w wodach przybrzeżnych, zarówno w toni, jak i dnie². Populacja bałtycka liczy około 450 osobników¹⁰. Niewielka liczba tych waleni wynika z postępującej działalności człowieka. Jak przedstawiono w Programie Ochrony Morświna (2015) wśród przyczyn spadku populacji morświna zwyczajnego znajdują się m.in.: zanieczyszczenia środowiska wodnego środkami chemicznymi oraz hałasem antropogenicznym, a także przypadkowy połów¹¹. Aby chronić morświna zwyczajnego należy zapewnić mu odpowiednie warunki środowiska. Oznacza to, że wody morskie Bałtyku powinny podlegać ochronie poprzez eliminowanie przyczyn wymierania tego gatunku. Są to odpowiednio do przyczyn: zapobieganie zanieczyszczeniu wód, ograniczenie hałasu antropogenicznego, w tym podwodnego oraz kontrolowanie połowów w obszarach występowania morświna.

Głuszec zwyczajny

Głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus) to gatunek ptaka zaliczony do kuraków. Siedliskiem naturalnym głuszców są lasy borealne, które w runie mają duży udział borówki czarnej^12,13. Lasy borealne to lasy występujące w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego, w których dominują drzewa iglaste¹⁴. Głuszce zwyczajne występują w Polsce w pięciu obszarach, są to: Karpaty Zachodnie, Puszcza Solska, Puszcza Augustowska, Bory Dolnośląskie oraz Puszcza Piska¹⁵. U ptaków tych występuje wyraźny dymorfizm płciowy, czyli różnice w morfologii i fizjologii (ryc. 2., ryc. 3.). Samice głuszców (kury) tworzą wraz z młodymi stada, samce (koguty) żyją samotnie. Koguty wchodzą w interakcje z innymi osobnikami jedynie w okresie toków tzn. w okresie, w którym ptaki zachowują się w określony sposób, aby doszło do rozrodu. Rozpoczynają się one pod koniec marca, a kończą na początku maja. Nim dojdzie do kopulacji samce rywalizują między sobą, a ten który wygra walkę kopuluje z kilkoma samicami. Liczebność głuszca w Polsce jest niewielka, wynosi około 580 osobników¹⁵. Dodatkowo jego liczebności spada. Spadek liczby głuszca jest konsekwencją fragmentacji siedlisk, czyli zmniejszenia powierzchni poprzez podział na dwie lub więcej części¹⁶. Takie działanie utrudnia migrację, a zatem ogranicza rozród. Ponadto zagrożone są atakami drapieżników¹⁷. Aby chronić głuszca, chroni się ich siedliska, czyli miejsca przebywania i rozrodu. Podejmowane są działania w celu zwiększania ich liczebności m.in. poprzez restytucję, zapewniając odpowiednie warunki do rozmnażania, np. minimalizowanie ekspozycji na atak ze strony drapieżników¹⁸.

Wąż Eskulapa

Wąż Eskulapa (Zamenis longissimus) to gatunek węża niejadowitego (ryc. 5). Historycznie w Polsce węże te występowały w kilku stanowiskach. Obecnie jedynie na obszarze Bieszczad, głównie w dolinie Sanu. Tam wybierają stanowiska o orientacji południowej¹⁹. Żywią się głównie ssakami, ale także gadami, ptakami, płazami i owadami¹⁹. Dobór ofiary zależy od wieku. Dorosłe osobniki preferują ssaki, natomiast młode – niewielkie gady¹⁹. Podczas okresu rozrodczego wzrasta zapotrzebowanie na pokarm. Liczebność węży Eskulapa na obszarze Polski szacowana jest na zaledwie 100 osobników²⁰. Wiele jednak wizerunków tego gatunku widnieje na budynkach aptek jako symbol (oplata laskę) rzymskiego boga sztuki lekarskiej – Eskulapa. Odbiegając jednak od mnogości symbolu na aptekach warto poświęcić uwagę przyczynom, dla których liczba żywych węży Eskulapa w Polsce jest niewielka. Główną przyczyną małej liczebności gatunku jest utrata siedlisk. Utrata siedlisk następuje głównie wskutek sukcesji roślinnej oraz gospodarczego zagospodarowania przestrzeni²¹. W celu ochrony gatunku prowadzone są działania w zakresie ochrony czynnej. W jej ramach tworzone są miejsca schronienia, takie jak kopce trocinowe, sterty pni, gałęzi, kamieni²².

Perłoródka rzeczna

Perłoródka rzeczna (Margaritifera margaritifera) to gatunek małża słodkowodnego (ryc. 6). Zwierzęta te posiadają określone wymagania siedliskowe. Poza tym, że woda nie może zawierać dużych ilości soli, musi być silnie natleniona, uboga w wapń, a jej temperatura niewielka²³. Małż ten preferuje potoki i górne biegi rzek²³. Na obszarze Polski już nie występuje²⁴. Podążając za nazwą, która nie jest przypadkowa małż ten ma zdolność tworzenia pereł. I to one stały się obiektem pożądania wielu osób. Za chęcią posiadania lub sprzedaży poszedł czyn – poławianie rabunkowe²⁵. Działania te spowodowały spadek liczebności gatunku. Poza odławianiem do wymarcia w Polsce przyczyniła się gospodarcza działalność człowieka, taka jak: regulacja rzek, deforestacja (wylesianie) i urbanizacja, która spowodowała zanieczyszczenie wód²⁵.

Gęsiówka uszkowata

Gęsiówka uszkowata (Arabis recta Vill) to roślina jednoroczna. Swoje siedliska ma na murawach kserotermicznych, czyli obszarach suchych stale lub okresowo. W Polsce występuje na stokach południowych o podłożu bogatym w wapno. Naturalne stanowiska występują jedynie na obszarze Niecki Nidziańskiej²⁶. Zidentyfikowano w jej granicach trzynaście stanowisk. Mała liczba stanowisk wynika z jednej strony z naturalnego procesu – sukcesji roślinnej²⁷. Z drugiej strony – na skutek stosowania pestycydów²⁷. Ochrona gęsiówki objęta jest ochroną obszarową, ponieważ jej naturalne siedliska – murawy kserotermiczne są nią objęte. W ramach ochrony czynnej miejscami prowadzone są działania, które zapewniają odpowiednie warunki środowiskowe. Wśród nich znajdują się usuwanie drzew i krzewów, koszenie, a także ekstensywny wypas zwierząt²⁶.

Małozorek zielony

Małozorek zielony (Microglossum viride) jest to gatunek grzyba z rodziny patyczkowatych. Nazwa rodziny może budzić skojarzenie z patykami, co zupełnie odzwierciedla ich kształt (ryc. 7.). Grzyby te preferują wilgotne siedliska, takie jak buczyny oraz łęgi²⁸. Grzyby te występują współcześnie w sześciu stanowiskach, są to: Obszar Natura 2000 Buczyna w Długiej Goślinie, Obszar Natura 2000 Karkonosze, Obszar Natura 2000 Góry Stołowe, Obszar Natura 2000 Ostoja Babiogórska, Obszar Natura 2000 Ostoja Gorczańska, Obszar Natura 2000 Ostoja Popradzka²⁸. Jest to gatunek grzyba objęty ochroną gatunkową.

Zapraszamy do zapoznania się z kolejnymi artykułami o zagrożonych gatunkach:

• Wymieranie gatunków i jego przyczyny
• Sposoby ochrony gatunków

Przypisy

1. Jak pomóc zwierzętom zagrożonym wyginięciem? Klimada 2.0, Baza wiedzy o zmianach klimatu [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: https://klimada2.ios.gov.pl/jak-pomoc-zwierzetom-zagrozonym-wyginieciem/.
2. Dawidowicz, Ł. (2017), Modraszek orion Scolitantides orion. W: Modraszek orion Scolitantides orion (Pallas, 1771) – biologia i ekologia gatunku zagrożonego wyginięciem w Polsce, Instytut Nauki o Środowisku Uniwersytet Jagielloński, Kraków [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://phavi.umcs.pl/at/attachments/2018/0126/110921-streszczenie.pdf.
3. Scolitantides orion, pyrgus.de [przeglądany 2 marca 2023]. Dostępne w: http://www.pyrgus.de/Scolitantides_orion_en.html.
4. Scolitantides orion – Modraszek orion, insektuarium.net [przeglądany 13 marca 2023]. Dostępne w: https://insektarium.net/lepidoptera-2/lycaenidae-modraszkowate/scolitantides-orion-modraszek-orion/.
5. Scolitantides orion (Pallas, 1771). W: Polska Czerwona Księga Zwierząt [przeglądany 2 marca 2023]. Dostępne w: https://www.iop.krakow.pl/pckz/opis22b8.html?id=88&je=pl.
6. Modraszek orion, apollo.natura2000 [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: http://apollo.natura2000.pl/motyle.php?dzial=4&kat=17.
7. Kuklik, I., Skóra, K.E. (2014), Morświn. W: Gatunki zwierząt z wyjątkiem ptaków, Poradnik ochrony siedlisk i gatunków, 1351/6, s. 473-477 [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://natura2000.gdos.gov.pl/tom-6.
8. Knippe, R. (2004), Morświny, rybacy i naukowcy, Miesięcznik Dzikie Życie, 6/120 [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://dzikiezycie.pl/archiwum/2004/czerwiec-2004/morswiny-rybacy-i-naukowcy.
9. O morświnie, Stacja Morska im. Profesora Krzysztofa Skóry, Instytut Oceanografii, Uniwersytet Gdański [przeglądany13 marca 2023]. Dostępne w: https://morswin.ug.edu.pl/o-morswinie/.
10. Bywalec, A. (2017), Morświn zwyczajny, Balticarium [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.balticarium.com/blog/morswin-zwyczajny.
11. Krajowy program ochrony morświna – przyjęty 6 listopada 2015 r. W: Programy ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.gov.pl/web/gdos/programy-ochrony-gatunkow-zagrozonych-wyginieciem.
12. Armatys, P. i inni (2019), Liczebność i rozmieszczenie głuszca w Polsce w XXI wieku, Sylwan, 9/163, s. 773- 783.
13. Cierlik, G., Tworek S. (2016), Głuszec, Poradniki ochrony siedlisk i gatunków, a108/7, s. 277-280 [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://natura2000.gdos.gov.pl/files/artykuly/52989/a108_Gluszec.pdf.
14. Las borealny, borealny las iglasty, tajga, ekologia.pl [przeglądany 13 marca 2023]. Dostępne w: https://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/las-borealny.
15. Pregler, B., Lamorski T. (2020), Paprzyska jako istotny element ostoi głuszca Tetrao Urogallus oraz jego monitoringu, Przegląd Przyrodniczy, 3/31, s. 46-55.
16. Merta, D. i inni (2013), Czynna ochrona głuszca Tetrao urogallus na terenie Borów Dolnośląskich, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 36/3, s. 195-209.
17. Głuszec Tetrao urogallus. W: Ptaki Karpat. Inwentaryzacja kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: http://www.ptakikarpat.pl/en/atlas-ptakow/gluszec.html.
18. Ptaki. W: Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków [przeglądany 2 marca 2023]. Dostępny w: https://www.ptop.org.pl/ochrona/ptaki/gluszec-w-puszczy-augustowskiej/o-gluszczu/600-zagroenia-i-ochrona.html.
19. Najbar, B., Wąż Eskulapa. W: Monitoring gatunków zwierząt, Biblioteka Monitoringu Środowiska, 1281/3, s. 540-563 [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://siedliska.gios.gov.pl/images/pliki_pdf/publikacje/pojedyncze_metodyki_dla_gat_zwierzat/W-Eskulapa-Zamenis-longissimus.pdf.
20. Najbar, B. (2008), Pożyteczny nieznajomy, Salamandra, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: http://magazyn.salamandra.org.pl/m26a07.html.
21. Wąż Eskulapa, Centrum CITES w Miejskim Ogrodzie Zoologicznym w Warszawie [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: https://cites.zoo.waw.pl/polskie-gady-i-plazy/gady/waz-eskulapa,p1285014048.
22. Wąż eskulapa w Karpatach. W: Instytut Ochrony Przyrody PAN [przeglądany 2 marca 2023]. Dostępne w: https://www.iop.krakow.pl/Eskulap/ochrona
23. Zając, K. (2009), Perłoródka rzeczna Margaritifera margaritifera – perspektywy zachowania gatunku, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 65/2, s. 111-122 [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.iop.krakow.pl/pobierz-publikacje,644.
24. Perłoródka rzeczna. Perły z sudeckich potoków. W: Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: http://www.muzeum-przyrodnicze.uni.wroc.pl/index.php?go=ciekawe-eksponaty-perlorodka-rzeczna.
25. Margaritifera margaritifera. W: Instytut Ochrony Przyrody PAN [przeglądany 3 marca 2023]. Dostępne w: https://www.iop.krakow.pl/pckz/opisa758.html?id=127&je=pl.
26. Koczur, A., Ociepa, A.M. (2019), Gęsiówka uszkowata Arabis recta Vill. W: Monitoring gatunków roślin, Przewodnik metodyczny, Główny Inspektor Ochrony Środowiska [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.researchgate.net/publication/331398505_Gesiowka_uszkowata_Arabis_recta_Vill.
27. Galej, K., Kapler, A., Kozioł, Cz. i inni (2014), Ocena stanu populacji i ochrona ex situ wybranych, dziko rosnących gatunków roślin rzadkich i zagrożonych na terenie Polski, Projekt FlorNatur ROBiA [przeglądany 28 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.researchgate.net/publication/275348005_Projekt_FlorNatur_ROBiA_Ocena_stanu_populacji_i_ochrona_ex_situ_wybranych_dziko_rosnacych_gatunkow_roslin_rzadkich_i_zagrozonych_na_terenie_Polski.
28. Gierczyk, B. (2020), Małozorek zielony Microglossum viride. W: Kujawa A., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I.L. (red.), Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne, Instytut Środowiska Rolniczego Polskiej Akademii Nauk, Poznań.

Opracowała: Maria Matysiak, marzec 2023 r.

Fotografia tytułowa: Dieter z Pixabay